De psychosociale gevolgen van de coronacrisis

Al meer dan een jaar is de wereld in de ban van het SARS-CoV-2 virus, en is ons leven allesbehalve normaal. De afgelopen periode heeft dit virus voor iedereen veel veranderingen gebracht. Onzekerheid over gezondheid, het werk wordt stilgelegd of anders ingericht, social distancing is verplicht en er heerst grote financiële onzekerheid. Nooit eerder zijn wij zo massaal blootgesteld aan zoveel verschillende stressoren tegelijk. Het is dus niet verrassend dat steeds meer studies de negatieve psychosociale gevolgen van de coronacrisis laten zien. Gelukkig zijn er mogelijkheden om de stressbestendigheid te vergroten.

De gevolgen van de coronapandemie op de mentale gezondheid

Aan het begin van de coronapandemie lag de focus vooral op de lichamelijke medische complicaties van de infectie, maar inmiddels is er ook een toename gesignaleerd in het aantal mentale aandoeningen [1]. Bij ex-patiënten en familieleden van opgenomen patiënten komen bijvoorbeeld meer symptomen van angst, depressie, posttraumatisch stresssyndroom (PTSS) en slaapstoornissen voor [2,3]. Ook onder het zorgpersoneel zag men een toename van symptomen van PTSS, angst en depressie [4,5].

Maar niet alleen patiënten en mensen die direct met coronapatiënten in contact zijn geweest ondervinden psychosociale problemen van de coronapandemie. Studies die zijn gedaan in de algemene bevolking tonen aan dat mensen meer stress, angst, depressieve gevoelens en symptomen van PTTS ervaren dan voor de lockdown [2,6]. Bij zowel gezonde als bij dementerende ouderen ziet men dat het sociale isolement grote gevolgen heeft gehad voor de mentale gezondheid [7]. En ook onder jongeren zijn de gevolgen van de lockdown en social distancing zichtbaar. Een studie in België liet zien dat er in de leeftijdscategorie van 16-25 jaar veel meer psychologische problemen voorkwamen tijdens de pandemie dan in 2018 [8]. Uit deze studie kwam ook naar voren dat onder andere jongeren met weinig sociale ondersteuning vatbaarder zijn voor mentale klachten. Daarnaast ervaren ook jongere kinderen meer eenzaamheid en angstsymptomen [9]. Het wordt intussen duidelijk dat de gevolgen van de coronapandemie op de mentale gezondheid in alle lagen van de samenleving zichtbaar zijn.

De neuro-endocriene stressreactie

Emotionele of psychosociale stress omvat de ervaring van negatieve emoties, waaronder angst, woede en hopeloosheid. Vaak is psychosociale stress het gevolg van stressoren die buiten onze controle liggen, zoals een stressor in de vorm van een nieuw virus en alle gevolgen die het met zich meebrengt voor de samenleving. Blootstelling aan stressoren roept de zogenaamde vecht- of vluchtrespons op. Deze stressreactie omvat de snelle activering van meerdere neuro-endocriene systemen, inclusief het sympathische zenuwstelsel en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as). Eenzaamheid en sociale isolatie kunnen tevens een stressreactie veroorzaken en zijn geassocieerd met een verhoogde activiteit van de HPA-as [10].

Ook het limbische systeem, betrokken bij emotie, motivatie, genot en het emotioneel geheugen maakt deel uit van stressreactie en staat in nauw contact met het sympathische zenuwstelsel en de HPA-as. De amygdala is onderdeel van het limbische systeem en kan worden beschouwd als het emotiecentrum van angst. Deze hersenstructuur koppelt als het ware een emotie aan een stressreactie. Dit proces kan heel nuttig zijn en leert ons bepaalde gevaarlijke situaties in de toekomst te vermijden [10]. Maar wanneer stress voortduurt of het lichaam niet in staat is een adequate reactie te geven, kunnen mentale aandoeningen zoals angststoornissen, depressie en PTSS ontstaan [11]. Deze aandoeningen gaan vaak gepaard met slaapproblemen, concentratieproblemen, gepieker en verslavingsproblemen. Ondanks dat de stressor ‘het virus’ niet vandaag of morgen zal verdwijnen, zijn er wel mogelijkheden om de stressbestendigheid te vergroten.

Stressbestendigheid vergroten

Verschillende interventies kunnen de neuro-endocriene stressreactie beïnvloeden en een positieve bijdrage leveren aan de mentale gezondheid.

Sociaal contact

Eenzaamheid en sociale isolatie zijn geassocieerd met een verhoogde activiteit van de HPA-as [10]. Zorg ondanks het afstand houden toch voor voldoende sociaal contact. Ook het praten over ervaringen zorgt ervoor dat alles een plaats krijgt in het brein en er rust komt in het stress-systeem. Aanraken en aangeraakt worden, voornamelijk huid-op-huidcontact en oogcontact leiden tot de productie van oxytocine, een neurotransmitter die sterk stressreducerend werkt [12]. Het advies is om voldoende te knuffelen met gezinsleden.

Meditatie

Eén van de meest onderzochte en bewezen manieren om je stress-systeem tot rust te brengen is meditatie. Elke dag zo’n 20 minuten mediteren is een fantastische manier om lichaam en geest tot rust te laten komen [13,14]. Er bestaan tal van begeleide meditaties online op allerlei platformen.

Beweging

Een groot aantal studies heeft aangetoond dat regelmatig bewegen het risico op angst en depressie vermindert. Dit effect wordt onder andere veroorzaakt door het regulerende effect van beweging op de HPA-as [15]. Fysiek actief blijven tijdens de pandemie kan dus bijdragen aan de mentale gezondheid.

Omega-3 vetzuren

De inname van omega-3 vetzuren is geassocieerd met een positief effect op de mentale gezondheid. Omega-3 vetzuren hebben, naast vele andere positieve effecten, een regulerend effect op de HPA-as [16].

Adaptogene planten

Het stress-systeem kan tevens tot rust gebracht worden met adaptogene planten. Adaptogene planten bevatten natuurlijke stoffen die de weerstand tijdens stresssituaties verhogen. Ze helpen zowel de fysieke als mentale prestatie verbeteren en bevorderen de homeostase van het lichaam. Bovendien hebben ze invloed op ziekte- en verouderingsprocessen door hun invloed op het stress-systeem. Adaptogene planten die breed ingezet kunnen worden zijn bijvoorbeeld Eleutheroccoccus senticosus (Siberische ginseng), Panax ginseng (Chinese ginseng), Schisandra chinensis, Withania somnifera (ashwagandha) , Rhodiola rosea (rozenwortel) en Ginkgo Biloba [17].

GABA-erge systeem

GABA is de belangrijkste, inhiberende (remmende) neurotransmitter in het centrale zenuwstelsel en heeft ook een remmende werking op de HPA-as. Verschillende onderzoeken wijzen erop dat orale inname van GABA een kalmerend en angstreducerend effect geeft [18–20]. Ook valeriaan (Valerianaofficinalis) en passiebloem (Passiflora incarnata) stimuleren de GABA-erge werking op het centrale zenuwstelsel [21]. Zie ook onze artikelen: Hoe breng je de HPA-as tot rust? GABA uitgelicht; Het werkingsmechanisme van GABA.

Kennis in de praktijk

Omdat de stressor ‘het virus’ niet vandaag of morgen zal verdwijnen, is het van belang om te kijken naar de mogelijkheden om stressbestendigheid te vergroten. Het onderhouden van sociale contacten, uiteraard met in acht nemen van de maatregelen, meditatie en beweging zijn efficiënte manieren waarop u stress kunt verminderen. Daarnaast kunnen omega-3 vetzuren, adaptogene planten of interventies die het GABA-erge systeem activeren het stress-systeem tot rust te brengen. Naast de lichamelijke gezondheid lijkt het verbeteren van de mentale gezondheid van cruciaal belang in de huidige coronacrisis. Bekijk ook de gratis behandelrichtlijn COVID-19 en griep.

Referenties

1. Pedrosa AL, Bitencourt L, Fróes ACF, Cazumbá MLB, Campos RGB, de Brito SBCS, et al. Emotional, Behavioral, and Psychological Impact of the COVID-19 Pandemic. Front Psychol [Internet]. 2020 Oct 2 [cited 2021 Feb 18];11. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7561666/

2. Vindegaard N, Benros ME. COVID-19 pandemic and mental health consequences: Systematic review of the current evidence. Brain Behav Immun. 2020 Oct;89:531–42.

3. Dorman-Ilan S, Hertz-Palmor N, Brand-Gothelf A, Hasson-Ohayon I, Matalon N, Gross R, et al. Anxiety and Depression Symptoms in COVID-19 Isolated Patients and in Their Relatives. Front Psychiatry [Internet]. 2020 Oct 14 [cited 2021 Feb 18];11. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7591814/

4. Alonso J, Vilagut G, Mortier P, Ferrer M, Alayo I, Aragón-Peña A, et al. Mental health impact of the first wave of COVID-19 pandemic on Spanish healthcare workers: A large cross-sectional survey. Rev Psiquiatr Salud Ment [Internet]. 2020 Dec 10 [cited 2021 Feb 18]; Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7726524/

5. Rossi R, Socci V, Pacitti F, Mensi S, Di Marco A, Siracusano A, et al. Mental Health Outcomes Among Healthcare Workers and the General Population During the COVID-19 in Italy. Front Psychol [Internet]. 2020 Dec 8 [cited 2021 Feb 18];11. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7753010/

6. Bonsaksen T, Heir T, Schou-Bredal I, Ekeberg Ø, Skogstad L, Grimholt TK. Post-Traumatic Stress Disorder and Associated Factors during the Early Stage of the COVID-19 Pandemic in Norway. Int J Environ Res Public Health [Internet]. 2020 Dec [cited 2021 Feb 18];17(24). Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7764050/

7. Manca R, De Marco M, Venneri A. The Impact of COVID-19 Infection and Enforced Prolonged Social Isolation on Neuropsychiatric Symptoms in Older Adults With and Without Dementia: A Review. Front Psychiatry [Internet]. 2020 Oct 22 [cited 2021 Feb 18];11. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7649825/

8. Rens E, Smith P, Nicaise P, Lorant V, Van den Broeck K. Mental Distress and Its Contributing Factors Among Young People During the First Wave of COVID-19: A Belgian Survey Study. Front Psychiatry [Internet]. 2021 Jan 28 [cited 2021 Feb 18];12. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7876399/

9. Jiao WY, Wang LN, Liu J, Fang SF, Jiao FY, Pettoello-Mantovani M, et al. Behavioral and Emotional Disorders in Children during the COVID-19 Epidemic. J Pediatr. 2020 Jun;221:264-266.e1.

10. Cacioppo JT, Cacioppo S, Capitanio JP, Cole SW. The neuroendocrinology of social isolation. Annu Rev Psychol. 2015 Jan 3;66:733–67.

11. Zorn JV, Schür RR, Boks MP, Kahn RS, Joëls M, Vinkers CH. Cortisol stress reactivity across psychiatric disorders: A systematic review and meta-analysis. Psychoneuroendocrinology. 2017 Mar 1;77:25–36.

12. Sharma SR, Gonda X, Dome P, Tarazi FI. What’s Love Got to do with it: Role of oxytocin in trauma, attachment and resilience. Pharmacology & Therapeutics. 2020 Oct;214:107602.

13. Bostock S, Crosswell AD, Prather AA, Steptoe A. Mindfulness on-the-go: Effects of a mindfulness meditation app on work stress and well-being. J Occup Health Psychol. 2019 Feb;24(1):127–38.

14. Goyal M, Singh S, Sibinga EMS, Gould NF, Rowland-Seymour A, Sharma R, et al. Meditation programs for psychological stress and well-being: a systematic review and meta-analysis. JAMA Intern Med. 2014 Mar;174(3):357–68.

15. Hu S, Tucker L, Wu C, Yang L. Beneficial Effects of Exercise on Depression and Anxiety During the Covid-19 Pandemic: A Narrative Review. Front Psychiatry [Internet]. 2020 Nov 4 [cited 2021 Feb 18];11. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7671962/

16. Mocking RJT, Assies J, Ruhé HG, Schene AH. Focus on fatty acids in the neurometabolic pathophysiology of psychiatric disorders. Journal of Inherited Metabolic Disease. 2018;41(4):597–611.

17. Panossian AG, Efferth T, Shikov AN, Pozharitskaya ON, Kuchta K, Mukherjee PK, et al. Evolution of the adaptogenic concept from traditional use to medical systems: Pharmacology of stress- and aging-related diseases. Med Res Rev. 2021 Jan;41(1):630–703.

18. Abdou AM, Higashiguchi S, Horie K, Kim M, Hatta H, Yokogoshi H. Relaxation and immunity enhancement effects of ?-Aminobutyric acid (GABA) administration in humans. BioFactors. 2006;26(3):201–8.

19. Hinton T, Jelinek HF, Viengkhou V, Johnston GA, Matthews S. Effect of GABA-Fortified Oolong Tea on Reducing Stress in a University Student Cohort. Front Nutr. 2019;6:27.

20. Yoto A, Murao S, Motoki M, Yokoyama Y, Horie N, Takeshima K, et al. Oral intake of ?-aminobutyric acid affects mood and activities of central nervous system during stressed condition induced by mental tasks. Amino Acids. 2012 Sep;43(3):1331–7.

21. Bruni O, Ferini-Strambi L, Giacomoni E, Pellegrino P. Herbal Remedies and Their Possible Effect on the GABAergic System and Sleep. Nutrients. 2021 Feb 6;13(2):530.