Chamomilla recutita / Matricaria chamomilla

Inleiding

De oude Grieken noemden kamille “grondappel”, vanwege de geur. Voor de Angelsaksen was kamille “maythen”, dat wil zeggen één van de negen heilige kruiden die de god Wodan aan de wereld geschonken had. In Duitsland heeft de plant de bijnaam “Alles zutraut” gekregen waarmee men wil aangeven dat de plant in staat is bijna alles te genezen. Kamille stelt weinig eisen aan de bodem en kan bijna overal groeien. Toch komt de plant minder vaak in het wild voor dan men misschien zouden verwachten. Veel mensen denken de plant te goed te kunnen herkennen, maar de plant die vaak kamille genoemd wordt, is in werkelijkheid vaak de valse kamille! Het meest komt de plant voor in korenvelden en tussen andere landbouwgewassen, ook is de plant wel te zien langs wegen en op braakliggende terreinen. Kamille bloeit van juni tot september en is duidelijk te herkennen aan zijn typische geur welke overigens niet door iedereen zo gewaardeerd wordt. De geslachtsnaam “Matricaria” komt van het Latijnse woord “matrix”, hetgeen “baarmoeder” betekent en verwijst naar het eeuwenoude gebruik van de plant bij vrouwenkwalen. In oude kruidenboeken staat kamille bekend als “plantendokter”. Men was er van overtuigd dat kwijnende planten zouden opknappen zodra er echte kamille naast geplaatst werd.

Volksgeneeskunde

De Duitse omschrijving van kamille “Alles zutraut” geeft in feite exact aan hoe men eeuwenlang de kamille als geneeskrachtige plant heeft gezien. William Turner was in 1551 nog veel te bescheiden toen hij over kamille schreef “kamille bekomt het menselijk lichaam wel en is goed tegen vermoeidheid”. In de volksgeneeskunde heeft kamille een uitstekende reputatie bij de behandeling van dyspepsie, flatulentie, reisziekte, verkoudheid, diarree, rusteloosheid en specifiek bij gastrolintestinale stoornissen bij kinderen welke nerveus van aard zijn. Uitwendig paste men kamillekompressen toe bij hemorroïden, mastitis en beenzweren.

De werkzame bestanddelen van deze populaire en veelzijdige medicinale plant kunnen in twee groepen verdeeld worden: de lipofiele en de hydrofiele componenten.

1. De groep der lipofiele bestanddelen bestaat voornamelijk uit een complexe groep van etherische oliën. De mixture van etherische olie heeft een intens blauwe kleur, die ontstaat door het bestanddeel chamazuleen. De etherische oliën zijn hoofdzakelijk samengesteld uit terpenoïden en spiro-ethers (en-yn-dicyclo-ether).
   Tot de terpenoïden behoren in de eerste plaats alfa-bisabolol (de etherische olie kan tot 50% uit alfa-bisabolol bestaan) en chamazuleen (ongeveer 1-15% van de etherische olie). Daarnaast behoren azuleen, proazulenen, alfa-bisabololoxide A en B, alfa-bisabolone-oxide A en andere sesquiterpenen tot deze groep. De proazulenen bevatten onder andere matricarine en matricine. Matricine is de precursor voor chamazuleen.
2. De groep der hydrofiele bestanddelen omvat flavonoïden zoals apigenine, luteoline, quercetine, apigetrine, apiine, patuline, quercimeritrine, rutine en hyperoside. Apigenine en gerelateerde flavonoïdglycosides maken tot 8% van het drooggewicht van het kruid uit. Daarnaast bevat kamillebloesem onder meer coumarines (umbelliferone, herniarine), choline, slijmstoffen, tanninen, salicylaten, vetzuren, aminozuren en polysacchariden.
   Apigenine, alfa-bisabolol en chamazuleen worden beschouwd als de belangrijkste werkzame bestanddelen van Chamomilla recutita extract. Chamomilla recutita extract is niet te vergelijken met kamillethee. Vanwege de slechte oplosbaarheid van de essentiële olie bevat thee, gezet van kamillebloesem, slechts circa 10 tot 15% van de olie die in de plant aanwezig is. Chamomilla recutita extract bevat daarentegen alle werkzame bestanddelen, ook die uit de oliefractie, in een gestandaardiseerde en optimale samenstelling.

Werkzame bestanddelen:

Cumarinen, flavonoïden als apigenine, apigetrine, apiine, luteoline, quercetine quercimeritrine en rutine; etherische oliën (0.24-1.9%) als azuleen, chamazuleen (1-15%), matricine, alpha-bisabololoxide A en B, sesquiterpenen en proazulenen; looistoffen, bitterstoffen, salicylaten, choline, polysacchariden, slijmstoffen en vetzuren.

De concentratie chamazuleen wordt gevormd door een natuurlijke precursor tijdens de stoomdistillatie van de olie, het percentage chamazuleen varieert en hangt af van de herkomst en bloeiperiode van de bloemen. Ook de concentratie van andere etherische oliën en overige bestanddelen kan sterk variëren.

Onderverdeling (Van Hellemont):
•    Lipofiele bestanddelen: 0.3-1.5% etherische olie met sesquiterpenen (25-50%) als alpha-bisabololoxide A en B, chamazuleen, matricine en polyacythyleenderivaten; terpenen waaronder farneseen en cardineen
•    Hydrofiele bestanddelen: flavonoïden (0.1%) met apigenine, luteoline, patuline, quercetine, rutine en hyperoside; cumarinen, choline (0.35%), aminozuren, slijmstof (10%), bitterstoffen (3%)

Werkingsmechanisme

De therapeutische activiteit van kamille wordt zowel door lipofiele als door hydrofiele componenten bepaald. Hydrofiele extracten bezitten overwegend een spasmolytisch effect, alcoholische extracten bezitten overwegend een ontstekingsremmend effect. Naar gelang de extractiemethode zal er een verschuiving merkbaar zijn in de therapeutische activiteit (Van Hellemont). Hydrofiele extracten of aftreksels bevatten een laag chamazuleen- en bisabolol gehalte en zijn slechts beperkt houdbaar.

Aan kamille kent men een breed spectrum van eigenschappen toe waaronder carminatieve, spasmolytische, mild sedatieve, ontstekingsremmende, antiseptische, antivirale, antibacteriële, fungicide en anticatarrale werkingen. Gebruik van kamille bij dysbacterie zou bijdragen aan een herstel van de darmflora (Van Hellemont). Daarnaast hebben huidcrèmes en huidlotions met kamille een uitstekende reputatie ter bevordering van de huidregeneratie bij wonden, littekens, brandwonden, ontstekingsprocessen en acné. Deze producten werken vooral verkoelend, pijnstillend en ontstekingsremmend.

Kamillebloemen bevatten etherische oliën waaronder azuleen. Azuleen remt de vrijzetting van histamine en blokkeert het effect van serotonine. Chamazuleen is een natuurlijk precursor welke bij het proces van stoomdistillatie ontstaat. Het gehalte aan chamazuleen hangt onder andere af van de herkomst en de bloeiperiode van de plant. Matricine is een precursor (bouwsteen) voor chamazuleen en heeft nog krachtiger ontstekingsremmende eigenschappen dan chamazuleen zelf. Naast huidverzorgende producten zijn bloemextracten verkrijgbaar gestandaardiseerd op 1.2% apigenine en 0.5% etherische olie. Met huidverzorgende kamilleproducten en bloemextracten zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd. Dierstudies beschrijven vele farmacologische eigenschappen zoals antivirale, antibacteriële, ontstekingsremmende, spasmolytische en zweerremmende werkingen. Verschillende bestanddelen zijn voor deze eigenschappen verantwoordelijk:

•    antiallergisch en antiviraal: azuleen
•    ontstekingsremmend: matricine (precursor voor chamazuleen)
•    ontstekingsremmend: vooral alpha bisabolol en polyacethyleen
•    ontstekingsremmend: flavonoïden
•    anti-oedemateus, spasmolytisch, antibacterieel: polyacyethyleen
•    zweervorming remmend, spasmolytisch: alpha bisabolol
•    antibacterieel: cumarinen
•    immunostimulerend: polysacchariden
•    choleretisch/ cholagogisch: etherische oliën
•    spasmolytisch: flavonoïden en bisabolol
•    ontspannend op glad spierweefsel: polyacethyleen
•    antiviraal: ethanol extract van de hele plant (herpes virus)
•    regeneratie van levercellen: azuleen
•    ontstekingsremmend: choline

In humane studies toonden wetenschappers aan dat kamille spasmolytische, ontstekingsremmende en maagzuurproductie remmende eigenschappen heeft op de maag en dunne darm. Het ontspannende effect van kamille bleek in onderzoekssituaties de slaapperiode te verlengen wanneer deelnemers kamille bloemextracten innamen.

Patiënten met slijmvliesontstekingen bemerkten verkoelende en adstringerende effecten door inname van verdunde kamille bloemextracten. Een kamillecrème werkten bij huidinfecties aan de benen ontstekingsremmend, pijnstillend en verkoelend wanneer patiënten deze crème gelijktijdig met de bestaande medicatie toepasten.

Azuleen behoort tot de meest werkzame bestanddelen en werkt bacteriostatisch, granulatiebevorderend, ontstekingsremmend en spasmolytisch. Auteurs noemen in de literatuur herhaaldelijk de antibacteriële werking van de plant, met name tegen stafylokokken en streptokokken. Ook kennen zij fungicide eigenschappen toe aan de plant, vooral bij candida albicans. Auteurs beschrijven verder dat de etherische olie bacteriële giftstoffen inactiveert. Deze ontgiftende eigenschap is klinisch bewezen (Van Hellemont). Wetenschappers stellen dat de etherische olie werkzaam is ter hoogte van de toxinen zelf en niet ter hoogte van de giftproductie door de bacterie. Dit aangrijpingspunt verklaart mogelijk het goede resultaat van neusspoelingen en inhalaties bij infecties van de mond, neus en luchtwegen.

De werkzame bestanddelen van de Chamomilla recutita zijn goed onderzocht en in kaart gebracht. Herhaaldelijk hebben onderzoekers bij hun studies bemerkt dat gehele bloemextracten (inclusief de oliefractie) een sterkere werkzaamheid uitoefenen dan geïsoleerde werkzame bestanddelen (synergie). Chamomilla recutita extract is zo’n bloemextract met de volgende effecten:

• Ontkrampend: werkzame bestanddelen met spasmolytische eigenschappen zijn apigenine, luteoline, alfa-bisabolol, azuleen, chamazuleen, alfa-bisabololoxide A en B, matricine, en-yn-dicyclo-ether, quercetine en umbelliferone. Apigenine en luteoline verminderen gasvorming in het maagdarmkanaal. De component en-yn-dicyclo-ether heeft een bijzonder relaxerende uitwerking op de skeletspieren, terwijl alfa-bisabolol een relaxerende werking heeft op het gladde spierweefsel van onder meer het spijsverteringskanaal. Bisabolol en de lipofiele componenten bisabololoxide A en B, evenals de complete essentiële olie, hebben een ontkrampend effect vergelijkbaar met papaverine (papaverine: een opiumalkaloïd, ontspant het gladde spierweefsel van bloedvaten, maagdarmkanaal en urinewegen en wordt vaak gebruikt in onderzoeken). De ontkrampende werking van Chamomilla recutita extract is dosisafhankelijk.
• Ontstekingsremmend, pijnstillend, zweerremmend en wondhelend: de ontstekingsremmende en wondhelende werking van kamille-extract is bevestigd door in-vitro en in-vivo studies. De bestanddelen in kamillebloesem met de krachtigste ontstekingsremmende werking zijn zowel lipofiel als hydrofiel van samenstelling. Tot de lipofiele bestanddelen behoren alfa-bisabolol, azuleen, chamazuleen, matricine en en-yn-dicyclo-ether. De flavonoïden met apigenine en luteoline in het bijzonder zijn de hydrofiele bestanddelen met een ontstekingsremmende werking. Chamomilla bloemextracten oefenen een remmende werking uit op de enzymen 5-lipoxygenase en cyclooxygenase. Hierdoor wordt de productie van ontstekingsbevorderende prostaglandines en leukotriënen geremd. Chamazuleen remt de vorming van leukotriënen en heeft bovendien een krachtige antioxidantwerking. Zowel alfa-bisabolol als bisabololoxide blijken 5-lipoxygenase te remmen, zij het dat alfa-bisabolol sterker werkzaam is. Uit dierproeven blijkt dat kamillebloesem (met name alfa-bisabolol) het ontstaan van maagzweren geïnduceerd door stress, alcohol en indomethacine tegengaat en de maagzuursecretie remt. Bovendien nam de genezingsduur van een bestaande zweer af. Onderzoek van humane maagbiopten en cytologische studies bevestigen de ontstekingsremmende effecten van kamille op maag en duodenum.
• Anti-allergisch: aan chamazuleen, azuleen en en-yn-dicyclo-ether schrijven wetenschappers, naast ontstekingsremmende en ontkrampende eigenschappen, tevens een anti-allergische werking toe. Ze vermoeden dat deze stoffen de vrijzetting van histamine remmen en het effect van serotonine blokkeren. Van en-yn-dicyclo-ether is vastgesteld dat het de degranulatie van mestcellen remt.
• Ontspannend, angstremmend, slaapbevorderend en mild sederend: naast de algemene spierontspannende en ontkrampende werking van Chamomilla recutita extract heeft het bestanddeel apigenine een angstverminderende (anxiolytische) en kalmerende werking door de competitieve binding aan GABA-receptoren in de hersenen. Toediening van kamille-extract induceerde een diepe slaap bij 10 van de 12 patiënten die een hartcatheterisatie moesten ondergaan.
• Antimicrobiële werkzaamheid: dat kamillebloesem, met name de etherische olie, antibacteriële, antivirale en fungicide eigenschappen heeft, blijkt uit in-vitro studies. Met name a-bisabolol heeft de sterkste activiteit tegen grampositieve (Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis) en gramnegatieve bacteriën (E.coli, Pseudomonas aeruginosa). Chamazuleen heeft eveneens een sterke antimicrobiële werking. Spiroethers zijn enigszins werkzaam tegen grampositieve bacteriën, maar inactief tegenover gramnegatieve bacteriën. Chamazuleen, a-bisabolol, flavonoïden en umbelliferone bestrijden schimmels als Trichophyton en Candida albicans. Apigenine heeft een sterke antivirale werking. De etherische olie inactiveert daarnaast bacteriële toxines.

Primaire indicaties:

• Algemene en nerveuze spijsverteringsklachten: Chamomilla recutita extract is bij uitstek geschikt voor de symptomatische behandeling van spijsverteringsklachten van algemene en nerveuze aard, zoals gebrek aan eetlust, misselijkheid, braken, zuurbranden, gasvorming, opgeblazen gevoel, gebrekkige spijsvertering, krampen en diarree. Goede resultaten met Chamomilla recutita extract zijn geboekt bij spastisch colon. De olie van de kamillebloesem bevordert de galvorming en de uitscheiding van cholesterol met de gal.
• Ontstekingen in het maagdarmkanaal: de Kommission E heeft kamillebloesem goedgekeurd voor de (aanvullende) behandeling van ontstekingen in het maagdarmkanaal, zoals maag- en duodenumzweren, enteritis, colitis en diverticulitis. Met succes passen Duitse artsen tegenwoordig gestandaardiseerde Chamomilla recutita bloemextracten toe bij ulcera van maag en/of duodenum. Chamomilla recutita extract kan bovendien zweervorming helpen voorkomen. Bijkomend voordeel is dat Chamomilla recutita extract naast de ontstekingsremmende, koortswerende en genezingsbevorderende werking tevens een antimicrobiële en fungicide werking heeft.
• Nerveuze spanningen, angst, geïrriteerdheid, onrust, spanningshoofdpijn, stress, slapeloosheid: inname van Chamomilla recutita extract geeft een algeheel gevoel van ontspanning en welbehagen zonder beïnvloeding van het normale dagelijkse functioneren of de motorische coördinatie. Er bestaat geen risico op gewenning, noch op psychische of fysieke afhankelijkheid. Chamomilla recutita extract is geïndiceerd bij lichte tot matige slaapstoornissen en nachtmerries door onrust en nervositeit.

Secundaire indicaties:

• Klachten rond menstruatie en menopauze: kamille heeft van oudsher een reputatie als vrouwenkruid en werd toegepast als uterustonicum, bij amenorroe en dysmenorroe, en bij premenstruele en menopauzale spanningen en geprikkeldheid.
• Overige toepassingen: allergieën, verkoudheid, verminderde weerstand, griep met spierpijn, jicht, reuma, galstenen, spierkrampen, lage rugpijn, ischias en reisziekte.

Deskundigen zien kamille als een krachtig wondgeneesmiddel en antisepticum voor zowel inwendige- als uitwendige wonden, infecties en ontstekingen. Enkele indicaties voor toepassing van kamille bloemextracten zijn gastritis, maag- en darmzweren, darmkrampen, algemene spijsverteringsstoornissen, diarree, ontstekingen in mondholte, fluor albus, candida albicans, pijnlijke menstruatie, doorkomen van tanden en kiezen, paradentose, huidaandoeningen, angst, spanning, stress, slaapstoornissen, infecties, ontstekingen en wonden.

Huismiddeltje bij sinusitis

De slijmvliesverzachtende, ontstekingsremmende en antiseptische werking is heel eenvoudig toepasbaar bij sinusitis. Men maakt een stoombad van 3 delen kamille, 2 delen tijm en één deel salie (gedroogde planten, eventueel etherische olie). Een paar keer per dag neemt de patiënt een stoombad waarbij goed nageplenst wordt met koud water. Na het stoombad niet direct naar buiten gaan!

• Gezien de informatie die beschikbaar is betreffende het optreden van mogelijke allergische reacties en cross-overgevoeligheid moet    voorzichtigheid worden betracht bij patiënten die overgevoelig reageren op planten uit de composietenfamilie.
• Toepassing van kamilleproducten kan een bestaande allergie provoceren of verergeren.
• Excessieve inname kan interfereren met bestaande anticoagulantie therapie ten gevolge van de cumarinen.
• Het gebruik van kamilleproducten door baby’s is af te raden (!).
• Kamille kan de menstruatiecyclus beïnvloeden, bloemextracten kunnen de contracties van de baarmoeder versterken.
• Gebruik van de plant tijdens de zwangerschap of lactatieperiode wordt ontraden, evenals contact met de plant of producten ervan met de ogen.
• In hoge doses ingenomen, kan depressiviteit optreden cq. versterkt worden.
• Overdadige inname kan slapeloosheid en misselijkheid veroorzaken.
• Het “volksgebruik” van oogbaden met kamille is sterk af te raden!

• Allergische reacties kunnen optreden na inname van kruidenthee, tincturen, extracten en huidverzorgende producten waarin kamille verwerkt is. Bij twee meldingen bleken ernstige anafylactische reacties op te treden welke volledig verdwenen na reguliere medicatie.
• Bij patiënten met bestaande overgevoeligheid voor de kamille treden regelmatig cross-overgevoeligheid reacties op voor andere planten van de composietenfamilie. Eveneens voor leden van de selderijfamilie. Allergische huidreacties kunnen ook optreden na aanraking van de plant. Het drinken van alleen al kruidenthee met kamille kan bestaande allergische reacties verergeren.
• Deze reacties worden vermoedelijk veroorzaakt door sesquiterpeenlactonen (anthecotulide) en matricarine (proazuleen). Sesquiterpenen veroorzaken ook in andere planten allergische reacties, vooral als zij voorkomen in planten van de composietenfamilie.

 Bijwerkingen worden zelden gemeld. Als er bijwerkingen optreden, is er vaak sprake van overgevoeligheid voor kamille en dient het gebruik ervan te worden beëindigd.

1. Blumenthal M. The complete German Commission E monographs: therapeutic guide to herbal medicines. Austin; Americal Botanical Council, 1998:57-61.
2. Achterrath-Tuckermann U, Kunde R, Flaskamp E et al. Pharmacological investigations with compounds of chamomile. V. Investigations on the spasmolytic effect of compounds of chamomile and Kamillosan on the isolated guinea pig ileum. Planta Med 1980;39(1):38-50.
3. Ammon HP, Sabieraj J, Kaul R. Chamomile: mechanisms of anti-inflammatory activity of chamomile extracts and components. Deutsche Apotheker Zeitung 1996;136:17-18.
4. Avallone R, Zanoli P, Corsi L et al. Benzodiazepine-like compounds and GABA in flower heads of Matricaria chamomilla. Phytotherapy Res 1996;10:S177-S179.
5. Avallone R, Zanoli P, Puia G et al. Pharmacological profile of apigenin, a flavonoid isolated from Matricaria chamomilla. Biochem Pharmacol 2000;59(11):1387-94.
6. de Jong NW, Vermeulen AM, v Wijk GR et al. Occupational allergy caused by flowers. Allergy 98;53(2):204-209.
7. Flos Chamomillae. WHO monographs on selected medicinal plants, volume 1. Geneva 1999.
8. Heck AM, DeWitt BA, Lukes AL. Potential interactions between alternative therapies and warfarin. Am J Health Syst Pharm 2000;57(13):1221-1227.
9. Khayyal MT, el-Ghazaly MA, Kenawy SA et al. Antiulcerogenic effect of some gastrointestinally acting plant extracts and their combination. Arzneimittelforschung 2001;51(7):545-553.
10. Miller T, Wittstock U, Lindequist U et al. Effects of some components of the essential oil of chamomile, Chamomilla recutita, on histamine release from rat mast cells. Planta Med 1996;62(1):60-1.
11. O'Hara, Kiefer, Farrell et al. Review of 12 commonly used medicinal herbs. Arch Fam Med 1998:7(6):523-536.
12. Paladini AC, Marder M, Viola H et al. Flavonoids and the central nervous system: from forgotten factors to potent anxiolytic compounds. J Pharm Pharmacol 1999;51:519-526.
13. Safayhi et al. Chamazulene: antioxidant-type inhibitor of leukotriene B4 formation. Planta Med 994;60(5):410-3.
14. Schulz V, Hänsel R, Tyler V. Rational Phytotherapie. Springer 1998.
15. Viola H, Wasowski C, Levi de Stein M et al. Apigenin, a component of Matricaria recutita flowers, is a central benzodiazepine receptors-ligand with anxiolytic effects. Planta Med 1995;61(3):213-216.
16. de la Motte S, Bose O'Reilly S, Heinisch M et al. Double-blind comparison of an apple pectin-chamomile extract preparation with placebo in children with diarrhoea. Arzneimittelforschung 1997;47(11):1247-9.
17. Gould L, Reddy CV, Gomprecht RF. Cardiac effects of chamomile tea. J Clin Pharmacol 1973;13(11):475-9.
18. Reynolds JEF. Martindale: The extra pharmacopeia, 29th ed. London; the Pharmaceutical Press 1989.
19. Carle R, Gomaa K. Chamomile: a pharmacological and clinical profile. Drugs of today 1992;28:559-565.